سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان، پدیده فرسایش خندقی یا همان «گَرگَروها» را از نظر قدرت تخریب به یک اژدهای هفت‌سر تشبیه کرد و گفت: حدود دو سال قبل با هدایت دکتر نوبخت رئیس وقت سازمان منابع طبیعی، اجرای فاز نخست عملیات آبخیزداری در منطقه بلوچستان آغاز شد که در شهریورماه ۱۴۰۲به بهره‌برداری رسید. این پروژه که در انتهای آن یک بند خاکی به طول ۹.۶کیلومتر در بخش عورکی شهرستان چابهار قرار گرفته است، بزرگترین پروژه تاریخ آبخیزداری کشورمان محسوب می‌شود.

به گزارش مرکز اطلاع‌رسانی سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، سیستان و بلوچستان با نزدیک ۱۸.۲میلیون هکتار مساحت، وسیع‌ترین استان ایران است که با وجود برخوداری اندک از سرانه پوشش گیاهی، دارای مسائل متعددی در حوزه منابع طبیعی است که عمده آن‌ها را می‌توان در دو بخش «فرسایش بادی» و «فرسایش آبی» تقسیم کرد. نرخ بالای فرسایش بادی به‌ویژه در شمال استان باعث شده است که اهالی منطقه سیستان در بسیاری از روزهای سال با پدیده ریزگردها دست‌وپنجه نرم کنند، موضوعی که وزش بادهای ۱۲۰روزه به آن دامن می‌زند و ضرورت مقابله جدی با طوفان‌های ماسه و گرد و غبار را بیشتر می‌کند؛ آن هم در منطقه‌ای که بزرگترین پهنه آبی‌اش یعنی تالاب هامون، به دلیل عدم تامین حقابه توسط کشور همسایه، سال‌هاست که رو به خشکی گذاشته و در معرض تبدیل شدن به منشأ ریزگردها قرارگرفته است.

در این میان اما نه‌تنها حدود یک چهارم مساحت استان سیستان و بلوچستان را بیابان تشکیل می‌دهد و با توجه به سرعت بالای بیابان‌زایی در کشور، مساحت بیابان‌ها و کانون‌های گرد و غبار در این استان نیز رو به افزایش است، بلکه دست‌کم ۴میلیون هکتار از عرصه‌های سیستان و بلوچستان نیز در معرض فرسایش آبی قرار دارد؛ وسعت بالای این عرصه‌ها در کنار وقوع باران‌های سیل‌آسا و ناگهانی در این استان که به دلیل تبعات تغییر اقلیم در سال‌های اخیر، افزایش پیدا کرده است، در چند سال گذشته باعث ایجاد سیل‌های مخربی شده که به زندگی و معیشت مردم بخصوص در منطقه بلوچستان ضربه زده است؛ به‌ویژه آن که در این منطقه با پدیده فرسایش خندقی یا همان «گَرگَروها» مواجه هستیم که خسارات سیل را دوچندان می‌کند.

تشدید گرد و غبار سیستان با خشک شدن هامون و وزش بادهای ۱۲۰روزه

در چنین شرایطی، کنترل فرسایش‌های بادی و آبی با انجام اقداماتی نظیر مقابله با بیابان‌زایی، نهال‌کاری، تثبیت خاک در کانون‌های گرد و غبار و صد البته اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری که نه‌تنها به کم کردن آثار ویران‌گر سیل کمک می‌کند، بلکه در کاهش تنش آبی سیستان و بلوچستان نیز مؤثر است، جزو ضروری‌ترین اقدامات حوزه منابع طبیعی این استان محسوب می‌شود که در کنار اجرای طرح توسعه جنگل‌های دست‌کاشت حرا در سواحل جنوب استان به عنوان بخشی از ایفای نقش سیستان و بلوچستان در طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در ایران، مهمترین فعالیت‌های اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان را تشکیل می‌دهد که در طول سه سال فعالیت دولت سیزدهم ، اجرایی شده است.

در همین راستا، «عبدالله بامری»، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار مرکز اطلاع‌رسانی سازمان منابع طبیعی با یادآوری این نکته که بیشترین سفرهای استانی نوبخت در دو سال اخیر یعنی یازده سفر ،  به این استان انجام شده است، درباره مهمترین فعالیت‌های صورت‌گرفته توسط اداره‌کل متبوع خود در دولت سیزدهم، توضیح داد: معضلات محیط‌زیستی عمدتا ناشی از دست‌درازی‌های انسان به طبیعت است، البته وقتی انسان‌ها دست‌درازی‌های کوچک و بچه‌گانه‌ای می‌کنند، طبیعت مثل پدر مهربانی که گاها اذیت و آزارهای فرزند خود را تحمل می‌کند، با لبخند از کنار مساله عبور می‌کند و آن را تلافی نمی‌کند، ولی اگر دست‌درازی‌های انسان‌ها از حدی بیشتر شود، در آن صورت، طبیعت چنان سیلی محکمی به گوش ما می‌زند که تا مدت‌ها نمی‌توانیم درد آن را فراموش کنیم و شاید هیچ‌گاه نتوانیم آثار مخرب ایجادشده را به صورت کامل برطرف کنیم.

ارشدترین مقام منابع طبیعی استان ادامه داد: در استان سیستان و بلوچستان به‌ویژه در زمینه فرسایش بادی، متاسفانه این اتفاق رخ داده و تشدید گرد و غبار در شمال استان، به نوعی نشان‌دهنده همین سیلی طبیعت است. در دشت سیستان و بالادست آن، یک حوضه آبخیز ۳۰میلیون هکتاری وجود دارد که فقط ۲میلیون هکتار از آن در داخل ایران و بقیه در خارج از کشور واقع شده است. سال‌هاست که انسان‌ها در این حوضه دست‌درازی کرده‌اند و اجازه نداده‌اند که آب به پایین بیاید.

در چنین شرایطی، صرف نظر از این که کدام دولت این کار را انجام داده است، طبیعت که مرزهای جغرافیایی را نمی‌شناسد، کار خودش را انجام می‌دهد. در واقع، طبیعت مجبور به تغییر می‌شود و یکی از مهمترین تغییراتی هم که در سال‌های اخیر در منطقه سیستان رخ داده، خشک شدن تالاب هامون است.

وی افزود: تالاب هامون عرصه بسیار پهناوری است که وقتی سال‌ها دچار خشکیدگی باشد، مستعد تبدیل شدن به کانون گرد و غبار می‌شود و تامین نشدن کافی حقابه ایران از رودخانه هیرمند طی سال‌های متمادی، چنین وضعیتی را برای این تالاب به وجود آورده است. این در حالی است که سیستان به صورت طبیعی درگیر پدیده وزش بادهای ۱۲۰روزه است؛ یعنی حداقل در طول چهار ماه از سال، بادهای شدید گاها با سرعت ۱۲۰کیلومتر بر ساعت در این منطقه می‌وزد. خشکیدگی هامون به همراه وزش بادهای شدید ۱۲۰روزه باعث تشدید گرد و غبار در شمال استان سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر شده است و در بعضی روزها مشاهده کرده‌ایم که شهرهای منطقه سیستان، بالاترین نرخ را از نظر غلظت ریزگردهای موجود در هوا در سطح جهان ثبت کرده‌اند.

انجام مطالعات آبخیزداری در ۳میلیون هکتار از اراضی سیستان در دولت سیزدهم

بامری با تاکید بر این که در شرایط موجود، استحصال آب با کمک عملیات آبخیزداری می‌تواند تا حدی به اجرای برنامه‌های مقابله با بیابان‌زایی در منطقه سیستان کمک کند، اظهار داشت: اگرچه دولت جمهوری اسلامی همواره برای تامین حقابه هیرمند از طریق دیپلماسی محیط‌زیست تلاش کرده است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که اجرای پروژه‌های آبخیزداری، می‌تواند بخشی از مشکل کمبود آب که باعث افزایش سطح کانون‌های داخلی گرد و غبار شده است را جبران کند. سازمان منابع طبیعی در همین راستا از سال گذشته هم در غرب دشت سیستان و هم در شرق استان، مطالعاتی را در زمینه استحصال آب از طریق انجام عملیات آبخیزداری در دست انجام قرار داده و در مجموع ۳میلیون هکتار از اراضی منطقه سیستان شامل ۲میلیون هکتار از دشت سیستان و یک میلیون هکتار از اراضی بالادست غرب این منطقه زیر پوشش مطالعات آبخیزداری قرار گرفته است که تا ۶ماه دیگر به پایان می‌رسد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: با پایان یافتن مطالعات آبخیزداری در ۳میلیون هکتار از اراضی منطقه سیستان، می‌توان برنامه جدیدی را برای مقابله با بیابان‌زایی و تثبیت خاک در کانون‌های گرد و غبار این منطقه تدوین و اجرا کرد. البته باید توجه داشت که تنها ۲میلیون هکتار از حوضه آبخیز ۳۰میلیون هکتاری سیستان در داخل کشورمان قرار دارد و از نظر فنی، نمی‌توان با استحصال آب در این ۲میلیون هکتار، آبی را که باید از طریق  ۲۸میلیون هکتار دیگر تامین شود، به طور کامل جبران کرد؛ بنابراین مهمترین راهکار برای حل معضل بیابان‌زایی در منطقه، تامین کامل حقابه هیرمند است، ولی نکته قابل توجه این است که تا پیش از روی کار آمدن دولت سیزدهم، برای همین ۲میلیون هکتار نیز هیچ برنامه‌ای وجود نداشت و با هدایت دکتر نوبخت، رئیس قبلی سازمان منابع طبیعی، طی دو سال اخیر برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری در این عرصه برنامه‌ریزی شد.

ارشدترین مقام منابع طبیعی استان ادامه داد: تا پیش از شروع فعالیت دولت سیزدهم و در طول تاریخ انجام مطالعات آبخیزداری در کشورمان، چنین مطالعاتی تنها در حدود ۱.۵تا ۱.۶میلیون هکتار از عرصه ۱۸میلیون هکتاری سیستان و بلوچستان صورت گرفته بود و این در حالی است که در دو سال گذشته، تنها در شمال استان، مطالعاتی به اندازه حدود دو برابر فعالیت‌های انجام‌شده در چند دهه گذشته، در دست انجام قرار گرفته است و در جنوب استان نیز هم مطالعات آبخیزداری انجام شده و هم پروژه‌هایی اجرا شده و به بهره‌برداری رسیده است. در مطالعات و پروژه‌های انجام‌شده در شمال و جنوب سیستان و بلوچستان، به همه انواع روش‌های آبخیزداری اعم از بیولوژیک، بیومکانیک، مکانیک و پخش سیلاب توجه کرده‌ایم و در مطالعاتی که در شمال استان در دست انجام است، برای اولین بار در کشور مطالعات مرتع، بیابان و توسعه پوشش گیاهی نیز به شرح خدمات مطالعات آبخیزداری اضافه شده است.

وی با یادآوری این نکته که انجام مطالعات و اجرای پروژه‌های آبخیزداری به اجرای برنامه‌های کاهش فرسایش بادی و مقابله با گرد و غبار در سیستان کمک می‌کند، بیان کرد: با توجه به مشکل کم‌آبی که منطقه سیستان در چند سال گذشته به‌ویژه بعد از رویکرد کشور همسایه در عدم تامین کافی حقابه هیرمند، دچار آن شده است، به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است که اجرای پروژه‌های آبخیزداری بتواند به تامین آب برای مصارف دیگر از جمله مصارف شرب منطقه کمک کند.

مطالعات اولیه نشان می‌دهد که با انجام عملیات آبخیزداری در غرب سیستان، می‌توانیم سالانه حدود ۱۰۰میلیون متر مکعب آب را مدیریت کنیم؛ البته باید مطالعاتی که در دست انجام است، به اتمام برسد، تا بتوانیم عدد دقیق‌تری را هم برای غرب سیستان و هم برای شرق این منطقه اعلام کنیم.

آبخیزداری و آبخوان‌داری؛ بهترین راهکار کنترل سیل در سیستان و بلوچستان

بامری در بخش دیگری از صحبت‌های خود به اقدامات دولت سیزدهم در زمینه مقابله با فرسایش آبی و کاهش مخاطرات سیل در جنوب استان سیستان و بلوچستان اشاره کرد و گفت: میزان بارندگی در استان سیستان و بلوچستان حدودا یک‌سوم متوسط بارش کشور است و این در حالی است که مقدار کل بارش در سطح ایران نیز یک‌سوم نُرم جهانی است. اقلیم استان ما تقریبا خشک و بیابانی است و متاسفانه همین میزان اندک بارش استان نیز پراکنش زمانی و مکانی مناسبی ندارد، به نحوی که بعضا اتفاق می‌افتد که کل بارش یک یا چند شهرستان استان در طول سال، به شکل یک بارندگی شدید، صرفا در یک نوبت انجام می‌شود و این شکل از بارندگی‌ها، وقوع سیل‌های شدید را به همراه دارد. به عبارت دیگر، شرایط اقلیمی سیستان و بلوچستان به گونه‌ای است که استان ما به صورت هم‌زمان، هم درگیر خشکسالی و هم درگیر سیل‌های مخرب است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان ادامه داد: معادلات اقلیمی سیستان و بلوچستان دارای تعداد مجهول‌های زیاد و تعداد معلوم‌های اندک است؛ به نحوی که در این استان هم شاهد نرخ بالای تبخیر سطحی هستیم و هم بادهای شدیدی که در کنار تبخیر، شرایط را برای مدیریت آب دشوارتر می‌کند. همچنین در این استان، شاهد بارندگی‌های شدیدی هستیم که تعدادشان اندک ولی حجم آن‌ها بسیار سنگین است. این موارد در کنار هم باعث می‌شود که کنترل سیل در سیستان و بلوچستان بسیار دشوار شود. در چنین شرایطی، بهترین راهکاری که براساس علم روز دنیا به حل این معادله پیچیده کمک می‌کند، انجام عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری است؛ یعنی باید تلاش کنیم که با این عملیات، آب باران را به زیر زمین هدایت کنیم تا از گزند خورشید و باد و آلودگی دور بماند. در همین راستا از گذشته فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در نقاط مختلف استان سیستان و بلوچستان آغاز شده است که در دولت سیزدهم با سرعت بیشتری پیگیری شد.

وی همچنین یادآور شد: تغییرات اقلیمی شرایط دمایی و بارشی خاصی را در سراسر جهان از جمله در استان سیستان و بلوچستان ایجاد کرده است و یکی از مهمترین تبعات این اتفاق در منطقه بلوچستان، افزایش احتمال وقوع بارندگی‌های شدید و سیل‌آسا است؛ به نحوی که در حال حاضر شرایط به گونه‌ای شده است که تقریبا هر دو سال یک‌بار، شاهد رخداد بارش‌های بسیار سنگین در جنوب استان هستیم و این در حالی است که در گذشته، دوره بازگشت بارش‌های شدید، طولانی‌تر بود. این اتفاقات سبب شده است که ضرورت اجرای پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری به‌ویژه در منطقه بلوچستان برای ذخیره‌سازی آب و کنترل سیل‌های ویران‌گر، دوچندان شود. با اجرای این پروژه‌ها در تلاش هستیم که هم خسارات سیل را کاهش دهیم و هم به آب فرصت بدهیم که در دل زمین نفوذ پیدا کند و هم از پروژه‌های پخش سیلاب برای توسعه پوشش گیاهی در سطح استان، استفاده کنیم.

پدیده «گَرگَروها» هم محصول و هم زمین کشاورزی را نابود می‌کند

بامری اشاره به تشدید تنش‌های آبی سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر اشاره کرد و گفت: راهکارهای مختلفی مثل شیرین‌سازی آب دریا یا برداشت از چاه‌های ژرف یا بارورسازی ابرها برای حل معضل کمبود آب در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد که برخی از این راهکارها همین حالا در دست انجام است، اما آنچه در کنار لزوم ذخیره‌سازی آب و کنترل سیلاب، ضرورت انجام عملیات آبخیزداری را به‌ویژه در جنوب استان بیشتر می‌کند، از بین رفتن خاک در این منطقه است؛ به نحوی که بالاترین نرخ فرسایش آبی خاک کشورمان همین حالا در منطقه بلوچستان مشاهده می‌شود که علت اصلی آن وقوع پدیده فرسایش خندقی است که در زبان محلی به «گَرگَروها» مرسوم است؛ یعنی با وجود این که متوسط میزان فرسایش خاک کشورمان حدود ۱۵تُن در هر هکتار در سال است، در بلوچستان مشاهده شده است که صرفا با وقوع یک پدیده سیل، ۵۰تُن خاک در هر هکتار از دست رفته است.

ارشدترین مقام منابع طبیعی سیستان و بلوچستان ادامه داد: فرسایش خندقی یا همان پدیده «گرگروها» نوعی فرسایش آبی است که باعث انحلال حجم زیادی از خاک می‌شود و نتیجه آن، نابودی حجم عظیمی از خاک بر اثر وقوع سیل است و جزو بدترین انواع فرسایش آبی در سطح جهان محسوب می‌شود. با توجه به نوع بافت خاک و نحوه وقوع بارش‌های شدید در منطقه بلوچستان، فرسایش خندقی عملا یک پدیده طبیعی محسوب می‌شود، ولی شکی نیست که دستکاری‌های انسانی در طبیعت، به تشدید رخداد این پدیده در سال‌های اخیر دامن زده است.

آسیب پدیده «گرگروها» بر طبیعت بلوچستان به گونه‌ای است که وقوع ۵تا ۶ساعت بارندگی سنگین در این منطقه، باعث می‌شود که حجم خاکی به اندازه یک دره با عمق ۱۰متر و به عرض ۴۰متر، در آب انحلال پیدا کند و همراه جریان سیل از بین برود؛ خاکی که طبیعت برای تولید آن، میلیون‌ها سال زمان صرف کرده است.

وی در ادامه تاکید کرد: خسارت‌های سیل در منطقه بلوچستان به روستاها و اراضی کشاورزی، صرفا این نیست که مقداری محصول یا تعدادی دام و آغل از بین برود که بعدا بتوان با کمک دولت آن را جایگزین کرد، بلکه وقوع پدیده فرسایش خندقی باعث می‌شود که در هنگام وقوع سیلاب‌های سنگین، هم محصول از بین برود و هم زمین؛ یعنی سیلی که همراه با فرسایش خندقی روی می‌دهد، هم محصولات کشاورزی و دام‌های روستاییان را نابود می‌کند و هم اراضی زراعی و مراتع آن‌ها را. متاسفانه سیل‌های شدید سال‌های اخیر باعث وقوع چنین اتفاقی در برخی روستاهای شهرستان دشتیاری شده است و زیست‌پذیری منطقه را با مخاطره جدی مواجه کرده است؛ پدیده «گرگروها» مثل اژدهای هفت‌سری است که همه‌چیز را از بین می‌برد و دستکاری‌های انسانی در طبیعت و پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم باعث شده است که وقوع این پدیده در سال‌های اخیر به‌شدت تشدید شود.

عملیات آبخیزداری، جلوی خسارت‌های سیل و فرسایش خندقی را می‌گیرد

بامری با اشاره به نزدیک شدن شاخه‌های فرسایش خندقی به رودخانه کاجو در منطقه بلوچستان، خاطرنشان کرد: تا سه سال قبل فاصله شاخه‌های پدیده «گرگروها» با رودخانه کاجو به عنوان یکی از حیاتی‌ترین منابع تامین آب شیرین منطقه به حدود یک کیلومتر رسیده بود و امکان داشت وقوع یک یا دو بارندگی شدید باعث شود که شاخه‌های گرگروها به طور کامل به رودخانه متصل شود و زه‌کش شدن کامل این رودخانه را به همراه داشته باشد. اگر این واقعه رخ می‌داد، وقوع سیل می‌توانست باعث از بین رفتن کامل بیش از ۲۰۰روستا با نزدیک ۵۰هزار نفر جمعیت شود. همچنین در صورت بروز این رخداد، مسیر رودخانه کاجو کاملا تغییر می‌کرد و کشاورزی صدها هزار نفر در پایین‌دست آن دچار مشکل می‌شد که خوشبختانه با اجرای پروژه‌های موفق آبخیزداری در منطقه، توانستیم جلوی وقوع این فجایع را بگیریم.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با بیان این که پدیده گرگروها از سال ۱۳۳۶آغاز شده، اما در سال‌های اخیر به‌شدت گسترش پیدا کرده است، عنوان کرد: در گذشته مطالعاتی درباره لزوم انجام عملیات آبخیزداری در عرصه‌های دچار فرسایش خندقی منطقه بلوچستان به مساحت حدود ۱۳۰هزار هکتار انجام شده بود، اما با توجه به این که سیل سنگین سال ۹۸باعث تغییر بستر برخی رودخانه‌های فصلی منطقه شده بود، نیاز به بازنگری در انجام این مطالعات وجود داشت. در همین راستا، از همان سال ۹۸بازنگری در مطالعات آبخیزداری منطقه بلوچستان آغاز شد و حدود دو سال قبل با مدیریت دکتر نوبخت، رئیس وقت سازمان، اجرای فاز نخست عملیات آبخیزداری در این منطقه آغاز شد که در شهریورماه ۱۴۰۲به بهره‌برداری رسید. این پروژه که در انتهای آن یک بند خاکی به طول ۹.۶کیلومتر در بخش عورکی شهرستان چابهار قرار گرفته است، بزرگترین پروژه تاریخ آبخیزداری کشورمان محسوب می‌شود.

ارشدترین مقام منابع طبیعی سیستان و بلوچستان با تاکید بر این که احداث بند خاکی در شهرستان چابهار، باعث کاهش محسوس خسارات ناشی از سیل در بخشی از جنوب شرق این استان شد، اظهار داشت: سیل سال ۹۸بلوچستان حاصل بارش حدود ۱۵۰تا ۱۶۰میلی‌متر باران در منطقه دشتیاری در یک بازه زمانی ۲۴ساعته بود که ویرانی‌های فراوانی را ایجاد کرد، اما در سیل سال ۱۴۰۲، میزان بارندگی در همان منطقه در یک شبانه‌روز به ۳۰۰میلی‌متر هم رسید، ولی خسارت ناشی از سیل سال گذشته در روستاهای پایین‌دست عرصه‌ای که در آن بند خاکی ایجاد شده بود، به شکل کاملا محسوسی کمتر از سیل سال ۹۸بود و این اتفاق، در عمل به ما نشان داد که اجرای عملیات آبخیزداری توانست هم سیل را کنترل کند و هم جلوی خسارات ناشی از پدیده «گرگروها» را بگیرد.

وی در ادامه مطرح کرد: منظور از عملیات آبخیزداری، صرفا احداث سازه‌هایی مانند بندهای خاکی نیست، بلکه در این عملیات باید از تمام مکانیزم‌ها از جمله عملیات بیولوژیک، بیومکانیک، مکانیک و پخش سیلاب استفاده شود و در بالادست سازه‌ای هم که در بخش عورکی شهرستان چابهار احداث کرده‌ایم، از تمام این مکانیزم‌ها بهره برده‌ایم. البته آنچه که تا کنون به بهره‌برداری رسیده، صرفا فاز نخست پروژه است که ۱۰درصد عرصه‌های هدف در شهرستان‌های چابهار و دشتیاری را تحت پوشش قرار می‌دهد و سایر بخش‌های پروژه هم‌اکنون در دست اجرا قرار دارد که می‌تواند ۱۳۰هزار هکتار از اراضی این منطقه را که بخش زیادی از آن مربوط به زمین‌های زراعی مردم است، از آسیب‌های سیل‌های شدید و فرسایش خندقی نجات دهد.

تولید نهال و توسعه پوشش گیاهی با مدیریت روان‌آب‌های حاصل از سیل

بامری در بخش دیگری از اظهارات خود به اقدامات انجام‌شده توسط اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان در حوزه نهال‌کاری و توسعه پوشش گیاهی استان در دوره فعالیت دولت سیزدهم اشاره کرد و گفت: کاشت نهال در عرصه‌های بیابانی، نوعی ایجاد بادشکن زنده محسوب می‌شود که هم خاک را تثبیت می‌کند و هم جلوی باد را می‌گیرد. به همین دلیل، از گذشته نهال‌کاری در عرصه‌های بیابانی به عنوان یکی از ابزارهای مقابله با گرد و غبار در شمال استان مورد توجه قرار گرفته است. اما باید توجه داشت که یک درخت حتی اگر گونه بیابانی محسوب شود، در شرایطی رشد می‌کند که در طول سال مقدار مشخصی از آب حتی یک مقدار اندک طبق توازن زمانی خاصی به آن برسد. ولی تنش آبی ناشی ازعدم تامین حقابه رودخانه هیرمند در کنار به هم خوردن پراکنش زمانی بارندگی‌ها باعث شده است که آب در توازن زمانی مناسبی به عرصه‌های نهال‌کاری‌شده سیستان، نرسد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان ادامه داد: در شرایط جدید پیش‌آمده در منطقه سیستان، رویکرد ما در زمینه نهال‌کاری به‌ویژه از منظر نوع گونه‌های انتخابی باید تغییر یابد. به همین دلیل است که در پژوهش‌های در دست انجام برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری در ۳میلیون هکتار از اراضی شمال استان، این موضوع هم در دست مطالعه قرار گرفته است که کدام گونه‌ها، با چه روشی و در چه عرصه‌هایی باید کاشته شوند. در جنوب استان اما شرایط متفاوت است و با عرصه‌هائی مواجه هستیم که به‌شدت سیل‌گیر هستند و از گذشته هم سازه‌های بومی نظیر «هوتَگ» و «دِگار» در آن‌ها وجود داشته است که آب حاصل از سیل را در خود ذخیره‌سازی می‌کردند و برای تامین آب مورد نیاز برای کشاورزی و تولید و کشت نهال می‌توان از آن‌ها استفاده کرد؛ بخصوص که نرخ تبخیر سطحی در جنوب استان از شمال آن کمتر است و با یک بار رخداد سیل، تا مدت‌ها آب در هوتگ‌ها و دگارها ذخیره می‌شود.

وی در ادامه توضیح داد: سازه‌های هوتگ و دگار از قدیم به عنوان منابع مهم ذخیره‌سازی آب شیرین در منطقه بلوچستان وجود داشته‌اند، اما در دولت سیزدهم با هدف افزایش تعداد این منابع، سازه‌هایی فنی‌تر و مهندسی تر را نیز احداث کردیم و از آب حاصل از آن‌ها برای توسعه پوشش گیاهی منطقه بهره‌مند شدیم که از آن جمله می‌توان به عرصه‌ای ۲هزار هکتاری در شهرستان چابهار اشاره کرد که در آن صرفا با مدیریت روان‌آب‌ها توانستیم بدون این که حتی یک اصله نهال را کشت کنیم، جنگلی نسبتا انبوه را در منطقه ایجاد کنیم که جلوی طوفان‌های ماسه را نیز گرفته است و در اطراف آن عرصه، دیگر هیچ خبری از وقوع پدیده ریزگردها نیست. همچنین در شهرستان قصرقند که در بالادست چابهار واقع شده است نیز توانستیم با مرمت یک بند خاکی، عرصه‌ای به وسعت ۶هزار هکتار را ایجاد کنیم که پوشش گیاهی آن بدون دخالت انسانی رشد کرده است.

تولید 3/5 میلیون اصله نهال در بلوچستان در دولت سیزدهم

بامری با بیان این که گسترش جنگل‌های دست‌کاشت حرا در جنوب سیستان و بلوچستان از دیگر اقدامات انجام‌شده در این استان در سه سال گذشته در زمینه توسعه پوشش گیاهی در سطح استان بوده است، اظهار داشت: در راستای اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در ایران، در دولت سیزدهم با کمک بخش خصوصی و نهادهای عمومی، تا امروز ۳میلیون اصله نهال از گونه های سازگار بومی مخصوصا حرا در منطقه بلوچستان تولید کرده‌ایم که طبق زمان‌بندی مشخصی به عرصه انتقال می‌دهیم. حدود ۵۰۰هزار اصله نهال نیز در راستای اجرای طرح کاشت یک میلیارد درخت، در مناطق میانی و شمالی استان تولید شده که بخشی از آن‌ها در پروژه‌های مقابله با بیابان‌زایی استفاده شده است. همچنین بذرکاری‌های گسترده‌ای هم در سطح استان انجام داده‌ایم که با توجه به بارندگی‌های مناسب امسال، امیدواریم نتیجه مطلوبی از آن‌ها حاصل شود.

وی در پایان تصریح کرد: اگرچه استان‌های هرمزگان و بوشهر، رویشگاه طبیعی درختان حرا محسوب می‌شوند، اما از گذشته رویشگاه‌های این گونه جنگلی در منطقه بلوچستان نیز وجود داشته است که البته با توجه به شرایط نامناسب خورهای این منطقه نسبت به دو استان دیگر، تعداد حراهای موجود در سیستان و بلوچستان همواره کمتر بوده است. با این حال، طبق استعدادیابی انجام‌شده، امکان گسترش جنگل‌های دست‌کاشت حرا در منطقه بلوچستان وجود دارد که این اقدام، هم منظر طبیعی مناسب‌تری را در بخشی از سواحل جنوب استان ایجاد خواهد کرد و هم می‌تواند به رونق گردشگری و درآمدزایی برای اهالی منطقه کمک کند.

در چنین شرایطی، صرف نظر از این که کدام دولت این کار را انجام داده است، طبیعت که مرزهای جغرافیایی را نمی‌شناسد، کار خودش را انجام می‌دهد. در واقع، طبیعت مجبور به تغییر می‌شود و یکی از مهمترین تغییراتی هم که در سال‌های اخیر در منطقه سیستان رخ داده، خشک شدن تالاب هامون است.

وی افزود: تالاب هامون عرصه بسیار پهناوری است که وقتی سال‌ها دچار خشکیدگی باشد، مستعد تبدیل شدن به کانون گرد و غبار می‌شود و تامین نشدن کافی حقابه ایران از رودخانه هیرمند طی سال‌های متمادی، چنین وضعیتی را برای این تالاب به وجود آورده است. این در حالی است که سیستان به صورت طبیعی درگیر پدیده وزش بادهای ۱۲۰روزه است؛ یعنی حداقل در طول چهار ماه از سال، بادهای شدید گاها با سرعت ۱۲۰کیلومتر بر ساعت در این منطقه می‌وزد. خشکیدگی هامون به همراه وزش بادهای شدید ۱۲۰روزه باعث تشدید گرد و غبار در شمال استان سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر شده است و در بعضی روزها مشاهده کرده‌ایم که شهرهای منطقه سیستان، بالاترین نرخ را از نظر غلظت ریزگردهای موجود در هوا در سطح جهان ثبت کرده‌اند.

انجام مطالعات آبخیزداری در ۳میلیون هکتار از اراضی سیستان در دولت سیزدهم

بامری با تاکید بر این که در شرایط موجود، استحصال آب با کمک عملیات آبخیزداری می‌تواند تا حدی به اجرای برنامه‌های مقابله با بیابان‌زایی در منطقه سیستان کمک کند، اظهار داشت: اگرچه دولت جمهوری اسلامی همواره برای تامین حقابه هیرمند از طریق دیپلماسی محیط‌زیست تلاش کرده است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که اجرای پروژه‌های آبخیزداری، می‌تواند بخشی از مشکل کمبود آب که باعث افزایش سطح کانون‌های داخلی گرد و غبار شده است را جبران کند. سازمان منابع طبیعی در همین راستا از سال گذشته هم در غرب دشت سیستان و هم در شرق استان، مطالعاتی را در زمینه استحصال آب از طریق انجام عملیات آبخیزداری در دست انجام قرار داده و در مجموع ۳میلیون هکتار از اراضی منطقه سیستان شامل ۲میلیون هکتار از دشت سیستان و یک میلیون هکتار از اراضی بالادست غرب این منطقه زیر پوشش مطالعات آبخیزداری قرار گرفته است که تا ۶ماه دیگر به پایان می‌رسد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان خاطرنشان کرد: با پایان یافتن مطالعات آبخیزداری در ۳میلیون هکتار از اراضی منطقه سیستان، می‌توان برنامه جدیدی را برای مقابله با بیابان‌زایی و تثبیت خاک در کانون‌های گرد و غبار این منطقه تدوین و اجرا کرد. البته باید توجه داشت که تنها ۲میلیون هکتار از حوضه آبخیز ۳۰میلیون هکتاری سیستان در داخل کشورمان قرار دارد و از نظر فنی، نمی‌توان با استحصال آب در این ۲میلیون هکتار، آبی را که باید از طریق  ۲۸میلیون هکتار دیگر تامین شود، به طور کامل جبران کرد؛ بنابراین مهمترین راهکار برای حل معضل بیابان‌زایی در منطقه، تامین کامل حقابه هیرمند است، ولی نکته قابل توجه این است که تا پیش از روی کار آمدن دولت سیزدهم، برای همین ۲میلیون هکتار نیز هیچ برنامه‌ای وجود نداشت و با هدایت دکتر نوبخت، رئیس قبلی سازمان منابع طبیعی، طی دو سال اخیر برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری در این عرصه برنامه‌ریزی شد.

ارشدترین مقام منابع طبیعی استان ادامه داد: تا پیش از شروع فعالیت دولت سیزدهم و در طول تاریخ انجام مطالعات آبخیزداری در کشورمان، چنین مطالعاتی تنها در حدود ۱.۵تا ۱.۶میلیون هکتار از عرصه ۱۸میلیون هکتاری سیستان و بلوچستان صورت گرفته بود و این در حالی است که در دو سال گذشته، تنها در شمال استان، مطالعاتی به اندازه حدود دو برابر فعالیت‌های انجام‌شده در چند دهه گذشته، در دست انجام قرار گرفته است و در جنوب استان نیز هم مطالعات آبخیزداری انجام شده و هم پروژه‌هایی اجرا شده و به بهره‌برداری رسیده است. در مطالعات و پروژه‌های انجام‌شده در شمال و جنوب سیستان و بلوچستان، به همه انواع روش‌های آبخیزداری اعم از بیولوژیک، بیومکانیک، مکانیک و پخش سیلاب توجه کرده‌ایم و در مطالعاتی که در شمال استان در دست انجام است، برای اولین بار در کشور مطالعات مرتع، بیابان و توسعه پوشش گیاهی نیز به شرح خدمات مطالعات آبخیزداری اضافه شده است.

وی با یادآوری این نکته که انجام مطالعات و اجرای پروژه‌های آبخیزداری به اجرای برنامه‌های کاهش فرسایش بادی و مقابله با گرد و غبار در سیستان کمک می‌کند، بیان کرد: با توجه به مشکل کم‌آبی که منطقه سیستان در چند سال گذشته به‌ویژه بعد از رویکرد کشور همسایه در عدم تامین کافی حقابه هیرمند، دچار آن شده است، به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است که اجرای پروژه‌های آبخیزداری بتواند به تامین آب برای مصارف دیگر از جمله مصارف شرب منطقه کمک کند.